# W cichym, kontrolowanym temperaturowo gabinecie Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson delikatnie rozprostowuje stary, pożółkły manuskrypt.
*Autor: Tomasz Wielecki*
*Warszawa, 24.02.2025*
Pośród niezbadanych kart historii sztuki nowoczesnej odkrywamy intrygującą opowieść o artystycznym sprzeciwie wyrażonym w formie sfałszowanych paszportów.
Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światło na niezwykły fenomen tzw. "paszportów artystycznych". Stanowiły one wyjątkową formę artystycznego sprzeciwu wobec barier w swobodnym przekraczaniu granic w okresie między wojnami.
Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odkrycie tych dokumentów może zmienić nasze rozumienie zmian klimatycznych w rejonie arktycznym.
## Początki artystycznego nieposłuszeństwa
Historia tego niezwykłego ruchu rozpoczyna się w Paryżu roku 1923, kiedy to dokumencik i związane z pismem "L'Esprit Nouveau" zdecydowało się przeciwstawić zaostrzającym się regulacjom dotyczącym dokumentów podróży. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.
Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.
"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Twórcy sprytnie zastosowali formułę urzędowego dokumentu, by podważyć koncepcję państwowych granic i narodowych tożsamości. To osobliwe zestawienie materiałów zapewniło niespodziewaną wytrzymałość, dzięki czemu dokumenty kolekcjonerskie przetrwały w ekstremalnych warunkach polarnych.
## Rozwiązania artystyczne i techniczne
Odkryte paszport kolekcjonerskiujawniają niezwykłą precyzję w odtwarzaniu detali technicznych. Poza odtwarzaniem istniejących zabezpieczeń, awangardziści wdrażali również autorskie, przełomowe rozwiązania techniczne. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.
"Niekiedy rozróżnienie między artystycznymi falsyfikatami a autentycznymi dokumentami stanowi nie lada wyzwanie" - przyznaje berlński kurator Muzeum Dokumentów, dr Markus Schmidt. Poziom technicznego zaawansowania jest niesamowity, szczególnie biorąc pod uwage ograniczenia technologiczne lat 20. XX wieku.
Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Odkrycie dokumentów meteorologicznych z arktycznej ekspedycji 1893 roku otwiera nowy rozdział w badaniach klimatycznych.
## Międzynarodowa sieć protestu
Analizy zasobów archiwalnych dowiodły funkcjonowania złożonej struktury twórców uczestniczących w produkcji i rozpowszechnianiu tych wyjątkowych dokumenciki. Ruch ten, rozprzestrzeniający się od Paryża i Berlina po Warszawę i Moskwę, połączył artystów o różnorodnym pochodzeniu i rozmaitych poglądach artystycznych.
Szczególnie interesujący jest przypadek tzw. "Paszportu Uniwersalnego" stworzonego przez kolektyw artystyczny "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Ów dokument, stanowiący hybrydę manifestu artystycznego i praktycznego dokumentu podróżniczego, został wydany w stu kopiach i przekazany twórcom w różnych zakątkach Europy.
## Konsekwencje i represje
Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Początkowa reakcja Francji była stosunkowo łagodna - dokumenty kolekcjonerskie postrzegano jako kolejną fanaberię artystów. Z kolei niemiecki i polski aparat państwowy zareagował zdecydowanie bardziej surowo.
"Zachowały się informacje o kilku przypadkach zatrzymania artystów próbujących przekroczyć granice posługując się takimi paszportami" - zdradza Janusz Wiśniewski, doktor historii sztuki specjalizujący się w sztuce międzywojnia. Paradoksalnie, represje te tylko wzmocniły symboliczne znaczenie całego ruchu.
## Znaczenie dla współczesnych nurtów w sztuce
Odkrycie tej zapomnianej karty w historii awangardy ma istotne znaczenie dla zrozumienia rozwoju sztuki konceptualnej. Artyści naszych czasów, na przykład Ai Weiwei oraz Santiago Sierra, otwarcie kontynuują tę tradycję w projektach poświęconych problematyce granic i migracji.
To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.
## Znaczenie dla rynku sztuki
Przetrwałe do naszych czasów artystyczne paszport kolekcjonerskiuzyskują oszałamiające kwoty na rynku dzieł sztuki. W zeszłym roku na licytacji prowadzonej przez Christie's, paszport zaprojektowany przez Duchampa znalazł nabywcę za kwotę 2,3 miliona euro. Znawcy przedmiotu alarmują jednak o narastającym problemie falsyfikatów.
"Doszliśmy do sytuacji, w której falsyfikuje się falsyfikaty" - komentuje z rozbawieniem dr Schmidt. Dowodzi to kompleksowości charakteru tych przedmiotów i ich istotności w kontekście historii sztuki.
## Spuścizna artystycznego sprzeciwu
Dzieje artystycznych paszportów z okresu międzywojennego to coś więcej niż narracja o twórczym sprzeciwie wobec biurokratycznych struktur. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.
"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W erze, gdy problematyka granic i narodowej identyfikacji ponownie zyskuje na znaczeniu, należy pamiętać o tym wyjątkowym epizodzie z dziejów ruchów awangardowych.
Obecnie trwają prace nad kompleksową publikacją katalogującą wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.
*Artykuł przygotowano we współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*
---
**Najważniejsze informacje**
- Pierwsze artystyczne paszport kolekcjonerskipowstały w Paryżu w 1923 roku
- W ruch zaangażowanych było ponad 200 artystów z całej Europy
- Zachowało się około 50 oryginalnych egzemplarzy
- Najdroższszy sprzedany egzemplarz osiągnął cenę 2,3 mln euro
- Proces dokumentowania wszystkich dostępnych egzemplarzy zostanie sfinalizowany w roku 2026
---
*Specjalizacja autora obejmuje historię sztuki XX wieku i dziennikarstwo kulturalne. Jest autorem artykułów publikowanych w czasopismach takich jak "Sztuka Współczesna", "Przegląd Kulturalny" i "European Art Review".*